گزارش میدانی از كارخانه نوآوری؛
خط تولید ایده در كارخانه استارت آپ سازی
كاروخدمت: خط تولید ایده های ایرانی توسط استارت آپ ها با تغییر كاربری یك كارخانه متروكه و توسط جوانانی كه با ریسك پذیری و تكیه بر علم و دانش فعالیت می نمایند، به راه افتاده است.
خبرگزاری مهر -گروه دانش و فناوری، میترا سعیدی كیا: همیشه وقتی صحبت از كارخانه می شود، وسایل و تجهیزاتی مثل چرخ دنده و ابزار و ماشین آلات سنگین به ذهن می آید اما اینجا خبری از این چیزها نیست. اینجا قرار نیست ابزارهای سنگین ببینیم و صدای به هم خوردن قطعات را بشنویم. خط تولید این كارخانه فكر و ایده جوانان است. ذهن انسان ها مقرر است در بستر این كارخانه شكوفا و منجر به محصول شود.
از درب نگهبانی كه رد می شویم نخستین چیزی كه توجه را به خود جلب می كند سوله های مرتب و مكانیزه هستند. در چند قدمی سوله ها نیز سازه جالب ۲۰-۳۰ متری وجود دارد كه در بالای آن لوله های نامنظم و به هم چسبیده ای قرار گرفته اند.
از كنار این سوله ها و سازه نمادین، جوان های كوله به دوش در رفت و آمد هستند یا روی صندلی های روبروی سوله ها با یكدیگر گفتگو می كنند.
وارد سوله اول كه می شویم فضای بزرگی دیده می شود كه وسط آن پر از میزهای شش، هشت و ۱۲ نفره است. مبل های رنگی رنگی در گوشه و كنار، صندلی های استراحت، اتاقك های شیشه ای به اصطلاح اتاق تلفن و سالن های جلسات نه چندان رسمی نظر هر كسی را به خود جلب می كند. دیوارهای شیشه ای و غیر شیشه ای كه میزها را از هم جدا می كنند هم، شكل و شمایل جدیدی دارند؛ روی یكی از دیوارها نوشته «گوشه امنی برای تجربه، ساختن و یادگرفتن»...
در سوله دیگری از این كارخانه هر روز جشن می گیرند! دلیل این جشن ها را كه جویا می شوم می گویند: «هر روز را جشن می گیریم انگار روز اول كاری ماست تا با همان انگیزه روز اول كار كنیم». پشت هر اتاق جلسه ای تذكرات خودمانی نوشته؛ «من پس از اتمام كارم درب را می بندم؛ من پس از استفاده از اتاق، زباله ها را در سطل زباله می اندازم؛ من در این اتاق جلسه با صدای بلند صحبت نمی كنم و …». در این سوله هر یك از اتاق های جلسات با نامهای یكی از استان های كشور نامگذاری شده؛ سالن خلیج فارس؛ سالن دورود؛ سالن آذربایجان؛ سالن سیستان؛ سالن خوزستان؛ انگار علاوه بر آدم ها به در و دیوار هم توجه می شود و همه اشیا هم شناسنامه دارند.
این دانشجوها طوری اینجا در كنار هم جمع شده اند و ایده های خویش را با انرژی وسط می گذارند كه انگار در راه حركتشان «نمی شود»، «نمی توانیم» و «نداریم» و … وجود ندارد.
اینجا با ۶ سوله و یك سازه «كارخانه نوآوری» است؛ كارخانه ای كه قبلاً در آن الكترود می ساختند. آن لوله های روی سازه كه در ابتدا به آن اشاره كردیم الكترودهایی در مقیاس بزرگ هستند؛ اما در اصل این الكترودها سمبلی از محققان كشور هستند كه با هم افزایی و در كنار یكدیگر قرار گرفتن، برای رسیدن به یك هدف مشخص تلاش می كنند».
كارخانه نوآوری چگونه شكل گرفت
كارخانه الكترودسازی مدت زمان زیادی بلا استفاده مانده بود كه بالاخره تغییر كاربری داد و از مرداد ۹۷ به كارخانه نوآوری و شعبه اول پارك فناوری پردیس تبدیل شد.
این كارخانه ۱۶ هزار متری كه در اختیار شتابدهنده ها و تیم های مختلف قرار گرفته نزدیك میدان آزادی است؛ هر یك از سوله های هزار متری متشكل از تیم های استارت آپی به فاصله های نزدیك در كنار هم قرار گرفته اند. تیم ها در حوزه های فناوری اطلاعات، الكترونیك سلامت، گیم، تولید محتوا، نوآوری های بیمه ای و مالی، هوش مصنوعی و اینترنت اشیا، نانوداروها، معماری و زندگی شهری، گردشگری و توریسم فعالیت می نمایند. این كارخانه ظرفیت ۲۵۰۰ نفر را دارد و می تواند ۵۰۰ تیم و شتابدهنده را در دل خود جای دهد؛ اما هم اكنون كه نوپاست هزار نفر در چارچوب ۱۵۰ تیم استارتاپی در این كارخانه فعالیت می نمایند.
مهدی عظیمیان زواره، مدیر كارخانه نوآوری آزادی (شعبه اول پارك فناوری پردیس) چگونگی تغییر كاربری را اینگونه توصیف می كند: «این كارخانه با همكاری بین پارك فناوری پردیس و یك شتابدهنده (به عنوان شریك پارك فناوری پردیس) به وجود آمده و تغییر كاربری داده است؛ شتابدهنده به دنبال فضایی بود كه تیم های استارت آپی و تحت مدیریت خویش را در مكانی مستقر كند. این مورد را با پارك پردیس در بین گذاشت تا تحت مدل شعبه های بعدی پارك این كار صورت گیرد.
با توجه به اینكه قبل از اینها آئین نامه ای بابت ایجاد شعبه های پارك فناوری پردیس وجود داشت و از جانب دیگر لازم بود كه فضایی برای فعالیت استارت آپها خارج از پارك به وجود بیاید؛ در همین راستا تصمیم گرفته شد كه فضای اختصاصی برای حضور و فعالیت شتابدهنده ها و استارت آپها فراهم گردد. در ارزیابی صورت گرفته از اماكن بلااستفاده در بخش های مختلف شهر و بیرون تهران برای استقرار تیم های استارت آپی، كارخانه الكترودسازی انتخاب و در ادامه هم با مالك این كارخانه متروكه قراردادی منعقد شد».
این مكان باوجود اینكه بیشتر از یك سال از فعالیت آن می گذرد، اما اخیرا توسط رئیس جمهور افتتاح رسمی شده دلیل آنرا از مدیر كارخانه جویا شدیم. وی در پاسخ به این پرسش ما اظهار داشت: «برای افتتاح رسمی كارخانه لازم بود كه تیم ها مستقر شوند و سپس افتتاح صورت گیرد ازاین رو یك سال و اندی گذشت تا به مرحله افتتاح رسمی برسد.»
شرق و غرب تهران؛ لوكیشن فعالیت كارآفرینان
وی همینطور درباره انتخاب محل این كارخانه اظهار داشت: «به دلیل اینكه پارك فناوری پردیس در شرق تهران است و امكان پوشش این قسمت از شهر برای تیم ها وجود دارد؛ غرب گزینه خوبی برای فعالیت استارت آپها بود. با عنایت به اینكه، كارخانه دسترسی خوبی به فرودگاه، مترو، میدان آزادی، دانشگاه های مطرح كشور دارد سبب شد كه جذابیتی برای ادامه كار باشد. اینكه محققان از هر جای تهران با وسایل حمل و نقل عمومی به این كارخانه دسترسی پیدا می كنند، خود یكی از علل برای انتخاب این مكان بود.»
مدیر كارخانه نوآوری آزادی می گوید: «در پارك فناوری پردیس فرصت كمتری برای صاحبان ایده فراهم شده بود و در ۱۸ سال فعالیت پارك، همواره از شركت هایی حمایت می شد كه به یك كسب و كار پایداری رسیده باشند؛ بنابراین كمتر فضایی برای كسانی كه در مرحله ایده هستند وجود داشت و در پارك هم این مورد از قبل پیشبینی نشده بود؛ پس با این فلسفه كه شعبه بعدی پارك به كسانی كه صاحب ایده هستند اختصاص یابد، كارخانه نوآوری به وجود آمد».
هزینه های كارخانه به عهده كیست؟
با وجود اینكه مدیریت این كارخانه بر عهده پارك فناوری پردیس است ولی هزینه هر شتابدهنده به عهده كارخانه نیست؛ هر یك از شتابدهنده ها در حوزه های مختلفی كار می كنند و به تبع آن احتیاج به فضاهایی دارند كه خودشان طراحی می كنند بعضی از مجموعه ها احتیاج به اتاق تمیز و بعضی از آنها احتیاج به آزمایشگاه و.. دارند كه خودشان این مكان ها را برای استارت آپها تعبیه می كنند. در واقع چون هر یك از شتابدهنده های كارخانه كه فضایی را برای استقرار تیم هایشان در اختیار دارند بر مبنای نیازها و سلیقه خود، مبادرت به بازسازی می كنند هزینه ها پای خودشان است.
از صحبت های مدیر كارخانه این چنین می توان برداشت كرد كه بخشی از هزینه های كارخانه و درآمد آن از اجاره شتابدهنده ها به كارخانه تامین می شود و همینطور این شتابدهنده ها هزینه های مشترك و مصارف عمومی از جنس شارژ را خود پرداخت می كنند. در واقع بیشتر هزینه ها بین شتابدهنده ها توزیع می شود.
استارت آپ سازی كارخانه
عظیمیان مدیركارخانه معتقد است: «برای اینكه كارخانه نوآوری محلی برای ماندن شركتها نشود، مزایای كمتری به استارت آپها اختصاص می دهند؛ شاید بتوان گفت هفتاد درصد از صددرصد حمایت های پارك فناوری را تیم های مستقر در كارخانه دریافت می كنند.
این می تواند محركی باشد كه پس از سه سال، وقتی یك تیم استارت آپی به یك مرحله ای از رشد رسید، بتواند در پارك فناوری پردیس مستقر شود و تداوم توسعه خویش را آنجا دنبال كند. پارك فناوری پردیس انگیزه ای برای ادامه حیات استارت آپهاست و این كارخانه استارت آپ سازی است؛ افرادی كه ایده های خوب دارند در چارچوب یك تیم استارت آپی در كارخانه گرد هم می آیند و در جهت رسیدن به نتیجه مطلوب فعالیت می نمایند. در اصل این كارخانه استارت آپ سازی است؛ افرادی كه ایده های خوب دارند در چارچوب یك تیم استارت آپی در كارخانه گرد هم می آیند و در جهت رسیدن به نتیجه مطلوب فعالیت می كنند در اصل خروجی كارخانه شركتهای آماده بزرگ شدن هستند كه می توانند در پارك پردیس به صورت دائمی فعالیت كنند.
این كارخانه نوپاست. همه سوله ها به ظرفیت كامل نرسیده اند و هنوز كارشان به اوج نرسیده و بعضی از شتابدهنده ها در مرحله فراخوان هستند.»
جوانانی كه دور یك میز خیره در لپ تاپ، خنده بر لب كار می كنند، همه و همه ایده هایی در ذهنشان است كه در حال پیاده سازی هستند؛ به نظر می رسید كه رده سنی، زیاد برای حضور در كارخانه لحاظ نشده ولی معمولاً افراد از ۱۸ تا ۳۰ سال فعالیت می كنند؛ می توان گفت جوانان زیر سی سال در این مجموعه بیشتر فعالیت می نمایند. در مورد مدرك تحصیلی هم می توان اظهار داشت كه غالباً افراد دانشجو و فارغ التحصیل كارشناسی و ارشد هستند. هم اكنون بسیاری از افراد تیم ها همزمان با تحصیلشان، در كارخانه حضور می یابند كه این جذاب و پرارزش است.شرط زنده ماندن طرح ها و تیم ها
تیم ها باید پیش از استقرار در هر مكانی كه مقرر است محلی برای همكاری و كوشش برای رسیدن به یك ایده باشد دارای خاصیت هایی باشند؛ هر جایی قانونی دارد و قانون كارخانه هم همین است كه تیم های مستقر در كارخانه باید یك سری خاصیت هایی داشته باشند.
دكتر رضا كلانتری نژاد كسی كه شریك پارك فناوری پردیس است و نخستین شتابدهنده را در این كارخانه راه اندازی كرده درباره شرایطی كه تیم ها را به محصول می رساند می گوید: «۴ سرمایه در اختیار استارت آپها قرار می گیرد تا بتوانند ایده خویش را به محصول تبدیل كنند و زنده بمانند. سرمایه مادی، سرمایه نمادین و اعتباری، سرمایه اجتماعی، سرمایه دانشی. عمدتاً تیم هایی زنده می مانند كه به كار خود علاقمند هستند و آرزوی تحقق آنرا با تلاش دارند.»
مدیر شتابدهنده و شریك پارك فناوری پردیس در مورد ایده های افراد می گوید: «طرح هایی كه چند وجهی هستند و تمام عوامل كسب و كار را دارند معمولاً زنده می مانند؛ باید جهان بینی اولویتشان باشد یعنی اینكه ایده پرداز با تیمش می خواهد چه تاثیری در جامعه بگذارد. باید اعضای تیم ها همواره فرصت طلب باشند و از فرصت هایشان بهره ببرند. از سوی دیگر باید تیم ها خوب باشند و اگر تیم خوب نباشد یك ایده خوب را خراب می كنند».
وی همینطور می گوید: «چنین كارخانه هایی مكان هایی شبیه جنگل هایی هستند كه گونه های نادر در آنها رشد می كنند. نمی دانیم بعداً به كار می آیند یا خیر. شاید در بین هزاران گونه، لوبیای سحرآمیزی بیرون بیاید. در واقع شتابدهنده ها در كارخانه از گونه های نادری كه نمی دانیم چه هستند مراقبت می كنند بلكه پس از گذشت زمان به نتیجه برسد.»
این حرف ها نشان داده است كه تیم ها واقعاً باید روحیه شریك شدن و كار گروهی را داشته باشند؛ ظرفیت رشد داشته باشند و خودمحور نباشند؛ كمك گرفتن و یاد گرفتن از اهدافشان باشد و برایشان ایده مهم تر از پول باشد. در فعالیت استارت آپ ها، مهم تیم خوب است؛ تیم های خوب ایده های نه چندان قوی را هم می توانند به سرانجام برسانند اما امكان دارد یك ایده عالی توسط یك تیم ضعیف به نتیجه نرسد.
شرط زنده ماندن تیم های كارخانه ای كه حول محور استارت آپها فعالیت می نمایند، داشتن یك ایده جذاب و خوب است كه بعداً به زندگی مردم وارد شود و كیفیت آنرا تحت تأثیر قرار دهد.
نحوه سرمایه گذاری روی طرح ها
یكی از مدیران مجموعه های حاضر در كارخانه نوآوری درباره شرایط همكاری با تیم های استارت آپی می گوید: «شتابدهنده ها، پس از یك فراخوان طرح های عرضه شده را بررسی می كنند و در نهایت طرحی كه پیشبینی می شود بازار مناسب و امكان اجرا دارد و در آن از نوآوری استفاده شده را انتخاب می كنند؛ پس از پالایش، تیم ها وارد فرآیند شتابدهی می شوند و بر مبنای قراردادی، میزان سرمایه گذاری و تعهد تیم ها مشخص خواهد شد».
یكی از مزیت های كارخانه این است كه خط و مشی برای سرمایه گذاری وجود ندارد و سرمایه گذار بر مبنای معیارهایی كه دارد از یك طرح حمایت می كند.
مدیر كارخانه نوآوری نیز در مورد سیكل قبل از انتخاب تیم ها به مهر می گوید: «در ابتدا هم امكان دارد یك سیكل پیش شتابدهی تعریف شود كه معمولاً یك تا دو ماهه است؛ بیشتر آموزش ها و مهارتهایی كه باید تیم ها داشته باشند آموزش داده می شوند. ولی تیم ها، پس از این دوره وارد مرحله جدی می شوند و رسماً كار خویش را بر مبنای قراردادی كه با شتابدهنده منعقد كرده اند آغاز می كنند. در این قرارداد پكیج تامین مالی، زمان تحویل محصول، خدمات، مشاوره و … مشخص می شود. همینطور مشخص می شود كه شتابدهنده چند درصد سهام داشته باشد.»
معمولاً تیم ها تخمین می زنند كه طرحشان چه میزان هزینه لازم دارد و شتابدهنده با معیارهایی می سنجند كه چه میزان از تیم حمایت كند؛ ولی اگر بخواهیم عددی ذكر نماییم حمایت های مستقیم مالی حدوداً مبلغ ۳۰ تا ۵۰ میلیون و یا بیشتر خواهد بود. پس از انعقاد قرارداد، تیم ها فعالیت خویش را در كارخانه آغاز می كنند؛ این تیم ها حالا در حال فعالیت هستند برای اینكه اخیرا كار خویش را آغاز كرده اند. وقتی محصولی از حالت ایده در بیاید و بخواهد وارد بازار شود و به درآمدزایی برسد باید هزینه بیشتری صرف سوژه شود. این هزینه را برخی مواقع خود شتابدهنده ها تامین می كنند و مبلغی را می دهند و در قبال آن، سهام را بیشتر می كنند.
اما یك زمانی هست كه شتابدهنده به دنبال سرمایه گذار می گردد و رویدادی را تحت عنوان «دمو دی» برگزار می نماید تا سرمایه گذاری برای طرح پیدا شود؛ از این طریق شتابدهنده پس از پیدا كردن یك سرمایه گذار، سهم خویش را به آن می فروشد. در واقع شتابدهنده متعهد است كه طرح را یا خود یا به واسطه سرمایه گذار به نتیجه برساند؛ شتابدهنده هر رویدادی را برای معرفی طرح به بازار و سرمایه گذار برگزار می نماید تا تیم ها بتوانند حاصل فعالیتشان را ببینند.»
شتابدهنده ها ریسك می كنند
بر اساس آمار جهانی، بیشتر از ۹۰ درصد فعالیت تیم های استارت آپی با شكست مواجه می شود از همین رو شتابدهنده ها كار خطرناك و پر ریسكی را انجام می دهند؛ احتمال شكست هست احتمال موفقیت هم هست؛ این ضرر و زیان ها را شتابدهنده پذیرفته كه از طرح تیم های استارت آپی حمایت می كند.
عظیمیان مدیر كارخانه در مورد ریسك شتابدهنده ها می گوید: «اگر شتابدهنده ها خودشان را ذینفع ندانند و تلاش نكنند كه ایده به ثمر بنشیند عملاً كاری بیهوده انجام می دهند؛ این ریسك شتابدهنده را بیشتر وادار به حركت می كند كه طرح به محصول تبدیل گردد. در صورت این رخداد، امكان دارد شتابدهنده تیم را برای تولید محصول دیگری حمایت كند یا اینكه در تیم های دیگر ادغام شوند. همینطور امكان دارد تیم منحل شود. بعنوان مثال یك محصولی تا ۶ ماه پیش در بازار نیاز بود ولی حالا دیگر آن ارزش را ندارد برای اینكه بازار خویش را از دست داده یا پای رقیبی به میان آمده است؛ تیم یا منحل می شود یا اعضای تیم به علت توانایی هایی كه دارند می توانند در تیم های دیگر فعالیت كنند».
بازیگران اصلی كارخانه
هر شتابدهنده ای می تواند استارت آپهایی را زنده نگه دارد كه ایده خوب را با پشتكار به محصول تبدیل كند. عظیمیان مدیر كارخانه نوآوری درباره محصولاتی كه حاصل كار تیم های استارت اپی بوده و به بازار رسیده است، اظهار داشت: «از نیمه ۹۷ كارخانه فعالیت خویش را شروع كرده ولی یكی از شتابدهنده ها چند تیم موفق داشته است كه این محصولات در حال ورود به بازار هستند».
وی در مورد بازیگران اصلی كارخانه اظهار داشت: «شتابدهنده ها كه تیم های استارت آپی را مدیریت می كنند بازیگران اصلی كارخانه هستند؛ استارت آپها بازیگران مرحله دوم به شمار می روند ولی در كل شتابدهنده ها و خود كارخانه برای موفقیت مرحله دومی ها تلاش می كنند». شریك پارك فناوری پردیس هم درباره تیم های خود این چنین می گوید كه «از سال ۹۳ خارج از كارخانه نوآوری با تیم های استارت آپی زندگی كردیم كه از ۸۳ تیم، ۴۰ تیم به تولید محصول رسیدند؛ پول در می آوردند و رشد می كنند؛ ۳۰ تیم به نقطه سربه سر رسیده اند و ۱۵ تیم هم در حال كشمكش هستند كه بمانند یا بیافتند».
مدیران شتابدهنده ها و مدیركارخانه معتقدند كه طی پنج تا هفت سال سرمایه گذاری روی تیم ها، شاید ۲۵ درصد آنها زنده بمانند و رشد كنند.
چرا احتیاج به كارخانه نوآوری داریم؟
یكی از بنیانگذاران تیم استارت آپی كه از شتابدهنده جدا شده و به قول خودشان از آب و گل در آمده اند می گوید: «وجود چنین مكانی كه فضای خوب و با انرژی را در اختیار تیم ها قرار می دهد لازم است؛ ما با اینكه می توانیم بعنوان یك شركت دانش بنیان در آپارتمان های مسكونی مستقر شویم باز هم اینجا را انتخاب كردیم چون این هم افزایی به ما انرژی می دهد».
از دیگر بنیانگذاران تیم های استارت آپی هم وجود چنین مكانی را برای فعالیت تیم های جوان لازم می داند برای اینكه تا پیش از استقرار در كارخانه هر كدام از فارغ التحصیلان در خانه هایشان كار می كردند اما حالا در چارچوب یك تیم علاوه بر فعالیت، خدمات نیز عرضه می دهند.
شتابدهنده هایی كه هر كدام هزار متر در اختیار دارند كه تیم های استارت اپی را مدیریت می كنند بازیگران اصلی كارخانه هستند؛ استارت آپها بازیگران مرحله دوم به شمار می روند ولی در كل شتابدهنده ها و خود كارخانه برای موفقیت مرحله دومی ها تلاش می كنند سوالی كه ذهن هر فردی را می تواند درگیر كند این است كه قبل از طریق اندازی كارخانه نوآوری چگونه تیم های استارت آپی فعالیت می كردند؛ جالب است بدانیم كه این تیم ها غالباً در مراكز رشد دانشگاه ها فعالیت می كردند كه شبیه شتابدهنده ها بودند؛ ولی در حد شتابدهنده ها حمایت نمی كردند؛ مدیر كارخانه در همین زمینه معتقد است: «حمایت مراكز رشد از استارت اپها، تنها به اختصاص یك فضایی برای استقرار ختم می شد و مبلغی هم بعنوان سوبسید دریافت می كردند؛ اگر تیم شكست می خورد باید تیم استارت آپی پولی به مركز رشد می پرداخت. معمولاً بخش خصوصی برای بخش خصوص دل می سوزاند؛ این مراكز رشد كه در دانشگاه ها بودند بخش دولتی محسوب می شدند ازاین رو می توان گفت تقریباً خیلی عملكرد مثبتی نداشته اند».
نمونه های مشابه
شعبه پارك فناوری پردیس بعنوان كارخانه نوآوری كپی نیست؛ اما در پس ذهن افرادی كه اینجا را راه اندازی كرده اند مدلی از «استیشن اف» فرانسه وجود داشته. در مدل فرانسوی، فضای قدیمی ایستگاه راه آهن پاریس كه غیر قابل استفاده بود را با معماری مدرن و جذاب به یك فضای استارت آپی تبدیل كردند.
اكنون در خیلی از شهرهای بزرگ مثل برلین و لیسبون نمونه هایی از این دست وجود دارد كه فضاهای متروكه به محلی برای تجمع جوانان با ایده اختصاص پیدا كرده است. البته نام آنها لزوماً كارخانه نیست و از اسامی متنوعی همچون كارخانه استفاده می نمایند. این فضاها مختص مجموعه های نوپا است و عمدتاً نقش مربی گری و توانمندسازی را بخش خصوصی انجام می دهد و عملاً شركتهای بزرگ حتی فناور در كارخانه ها حضور ندارند.
این كارخانه ها به شكلی مدل جدیدی از پارك ها و مراكز رشد فناوری هستند. اما مدیر كارخانه تفاوت كارخانه نوآوری آزادی را با مدلهای خارجی اینگونه توصیف می كند: «در اینجا یك فضایی هم علاوه بر استارت آپ ها به شتابدهنده ها اختصاص می یابد كه این تفاوت اصلی با مدلهای خارجی است».
كارخانه نوآوری آزادی شعبه پارك فناوری پردیس جرقه ای است برای بارور كردن هزاران ایده و به بار نشاندن محصولاتشان، محصولاتی كه می توانند آینده اقتصاد كشور را از جنس علم و دانش رقم بزنند. كارگران این كارخانه با زور بازوی خود كه نه، با قدرت دانش برای داشتن سهمی در تولید و اقتصاد كشور تلاش می كنند.
منبع: كاروخدمت
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب